شهر سینماها ؛ متولی سینما ندارد

تا سال ۱۳۵۷ جمعاً ۱۵ سینما در آبادان ساخته شد. پس از انقلاب ۶ سالن از مجموعه سالن های سینما در آبادان فعال بودند که با شروع جنگ تحمیلی همه سینماها تعطیل شده و همگی نیز در طول جنگ آسیب دیدند. سینماهایی که در سال های پس از جنگ مجددا بازگشایی شدند عبارتند از سینما نفت(تاج)، سینما کیهان، سینما آبادان(سهیلا)، سینما پیروز، سینمای تابستانی بریم، سینمای تابستانی باشگاه آبادان که البته تعدادی از همین سینماها به علل و بهانه های مختلف تعطیل شدند تا شهر آبادان رسما یم سینمای عمومی و دو سینمای ویژه پرسنل پالایشگاه داشته باشد!

طی سال های پس از جنگ به دلایل مختلف که برخی عمدی و برخی سهوی می باشند ؛ بسیاری از ساختمان های سینماهای پیش از انقلاب یا ویرانه مانده اند و یا توسط نهادهای مختلف تصرف شده اند که از آن چمله می توان به سینما کیهان اشاره نمود که در اختیار سازمان اقتصادی کمیته امداد می باشد و در حال حاضر ؛ علیرغم بازسازی و صرف میلیاردها ریال از بودجه ی مملکت ؛ صرفا در سالن انتظارش کتاب فروشی می کنند و یا سینما ایران که حوزه هنری سازمان تبایغات اسلامی آبادان در آن مستقر است . سازمانی که حتا حاضر نیست سالن سینمای مزبور را که در مدت اقامتش در آن آتش گرفت را بازسازی کند . هر چند با ورود به حوزه هنری آبادان بخوبی می شود اوح بی مسوولیتی و بی توجهی کارگزارنش را دید و لمس کرد.

 سینما شیرین

در سال ۱۳۱۰ با ظرفیت ۷۰۰ نفر توسط یک تاجر هندی ساخته شد که در دوره پهلوی اول به عنوان تنها سینمای غیر دولتی ایران به حساب می آمد.

این سینما نخستین سینمای مجهز آبادان به شمار می رفت که در دو طبقه سرپوشیده و یک سالن نمایش تابستانی احداث گردیده است و از این لحاظ نخستین سینمای ۳ طبقه در خاورمیانه بشمار می آید.فیلم «گنج قارون» دو تا سه ماه روی پرده این سینما بوده.

سینما شیرین از اعتبار بالایی برخوردار بود و فیلم‌های مطرح ایرانی چون «رگبار»، «سلطان قلب‌ها»، «فرار از تله»، «کندو»، «آقای هالو»، «پستچی» و «اسرار گنج دره جنی» در آن به نمایش درآمده‌اند.

سینما شیرین با شروع جنگ تحمیلی در سال ۱۳۵۹ تعطیل و سپس هیچ گاه بازگشایی نشد و در اثر جنگ خسارت های بسیاری به آن وارد شد. این سینما در ۱۷ خرداد ماه ۱۳۸۵ با شماره ۱۵۶۲۶ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده و به تملک سازمان میراث فرهنگی درآمد.و در حال حاضر بعنوان نماد خرابی سینما در دل این شهر می درخشد! ناگفته نماند که در حال حاضر علاوه بر سازمان میراث فرهنگی که قانونا مالک این ساختمان است یکی از نهادهای وابسته نظامی نیز ادعای مالکیت آن را دارد و همین کش و قوس تا به امروز مانع از بازسازی کامل و  شروع بکار مجدد آن شده است.

سینما شیرین در مرکز آبادان در خیابان شهید منتظری ( شاپور سابق ) قرار دارد و از جمله جاذبه های دیدنی این سینما وجود درخت نخلی در آن با ارتفاع بیش از ۲۰ متر می باشد .

سینما خورشید

سینما «خورشید» که سینمای تابستانه ی شیرین محسوب می شد یکی دیگر از سینماهای پررفت وآمد آبادان بود که اغلب فیلم‌های غیرایرانی پخش می کرد. فیلم‌های وسترن جان وین، فیلم‌های آلفرد هیچکاک و چارلی چاپلین در این سینما به نمایش درآمده‌اند. «بن هور» و «السید» از جمله فیلم‌های تاریخی هستند که در این سینما روی پرده رفته‌اند. فیلم موزیکال «داستان وست ساید» نیز در این سینما روی پرده رفته است.

سینما رکس

روز ۲۸ مرداد سالروز آتش‌سوزی در سینما رکس آبادان است. سال ۱۳۵۷ در چنین روزی و درست در فردای روزی که سینما آریای مشهد به آتش کشیده شد، سینمای رکس آبادان با بیش از ۴۰۰ نفر از تماشاچیان آن در آتش سوخت و از آن جز تلی از خاکستر بر جای نماند.

پس از جنگ و در دهه هفتاد یعنی همزمان با بازگشت مردم به شهر مسوولان شهرداری آبادان در اقدامی خودسرانه و شائبه دار ؛ ساختمان رکس را با بلدزر با خاک یکسان کردند تا اتفاقی که در ۸ سال جنگ برای آن رخ نداده بود توسط آن مسوولان و آن شهرداری رخ بدهد.

فیلم‌های «کابوی نیمه شب»، «داستان عشق»، «کلکسیونر»، «رومئو و ژولیت»، «هشت و نیم»، «سامورایی» و «شب ژنرال‌ها» هم از فیلم‌های خارجی بودند که در سینما «رکس» به نمایش درآمدند.

ساختمان رکس پس از تبدیل شدن به پاساژ و درآمدزایی برای شهرداری آبادان ؛ به دلایل نامعلوم و ظاهرا اتصالی برق در آتش سوخت و پس از مدتی بار دیگر توسط بخش خصوصی و حمایت های فنی شهرداری آبادان ساخته شد .

سینما تاج (نفت)

عمر این سینما تقریباً برابر با عمر پالایشگاه عظیم نفت آبادان (۱۲۸۷) است . با پایان یافتن کارهای ساختمانی پالایشگاه و نزدیک شدن زمان بهره برداری،انگلیسی ها در کنار سایر امکانات و تسهیلات رفاهی نظیر خانه های مجلل و مشجر، بیمارستان ها، فروشگاه های بزرگ، باشگاه های قایق رانی، اسب دوانی، گلف، و استخر، در نزدیکی محله بوارده جنوبی، سینمای مجللی نیز با آجر نسوز قرمز رنگ، موسوم به آجر لندنی ساختند که در سال ۱۳۲۳ با نام سینما تاج افتتاح شد و محل اجرای نمایش و کنسرت های بزرگ نیز بود.

سینما تاج با ۱۱۷۸ نفر گنجایش، تا مدت های طولانی فقط در انحصار رؤسا و کارکنان شرکت ملی نفت قرار داشت. با گسترش پالایشگاه، برای کارمندان و کارگران ایرانی و هندی شرکت نیز چند سالن سینما تأسیس گردید. سینمای باشگاه نفت آبادان با دو سالن در منطقه بهمنشیر ساخته شد. سالن زمستانی آن ۷۰۰ نفر و محوطه تابستانی آن ۱۵۰۰ نفر گنجایش داشت و ویژه استفاده کارگران شرکت نفت و اعضای خانواده آنان بود .

این سینما در جریان جنگ جهانی دوم  تعطیل و بعنوان سیلوی مواد غذایی نیروهای متفقین مورد استفاده قرار می گرفت ؛ نقشی که در سال های دفاع مقدس نیز به آن داده شد و سینما تاج (نفت) بخوبی از عهده ی آن برآمد. معماری این سینما به شکلی است که اگر از روبرو به آن نگاه کنی شبیه شیری است که روی دست‌های خود نشسته است و اگر از بالا به سینما نگاه کنید شبیه یک تاج است.

 سینما آبادان

این سینما واقع در خیابان امیری و این روزها تعطیل است.نام سابق این سینما ؛ آسیا بود که بعدها سهیلا شد.سینما سهیلا با ظرفیت اندکش ؛ پس از پایان جنگ ؛ تنها یکی دو سال راه اندازی شد و از آن وقت به بعد بی آن که استفاده ی دیگری از آن بشود در یکی از کوچه های فرعی خیابان امیری در حال خاک خوردن است.

«متروپل»، «نیاگارا»، «شهناز»، «ساحل»، «شعله»، «تابستانی خورشید(شیرین)» دیگر سینماهای آبادان بودند.متروپل همینک منبع درآمد شهرداری آبادان است چرا که با منهدم کردن آن ؛ همانند سینما خورشید تبدیل به پارکینگ شده است ولی جالب است بدانید که هر دوی این دو سینما ؛ مورد بی مهری مضاعف قرار گرفته اند چرا که علاوه بر انهدام و یکسان شدن با خاک در بدترین شکل (بیغوله) بعنوان پارکینگ مورد استفاده قرار دارند که نشان دهنده ی بی توجهی شهرداری آبادان به قداست اماکن فرهنگی قدیم است.

سینما ایران

سینما «ایران» یکی دیگر از سینماهای آبادان بود که بیشتر فیلم‌های پرفروش ایرانی و هندی را اکران می‌کرد. دو فیلم پرفروش «قیصر» مسعود کیمایی و فیلم هندی «شعله» در این سینما اکران شده‌اند.

تحقیق و پژوهش

آبادان یک انجمن سینمایی به نام «انجمن سینمای آزاد» نیز داشت که فیلم‌های هنری کارگردان بزرگ سینما مثل فدریکو فلینی، میکل آنجلو آنتونیونی، اینگمار برگمان، اورسن ولز، آکیرا کوروساوا، ژان رنوار، فرانسوا تروفو، ژان-لوک گدار و میکلوش یانچو را برای اعضایش پخش می‌کرد.

عبدالعلی لهسایی‌زاده در کتاب «جامعه‌شناسی آبادان» دربارهٔ سینماهای آبادان نوشته است: «… از نظر طبقه‌بندی شهرداری، پنج سینمای شهر درجه دو و پنج سینما درجه ۳ بودند. سینماهای شرکت نفت از لحاظ درجه‌بندی این‌گونه بود: تاج ؛ نفت و گلستان درجه یک و بهمنشیر و پیروز درجه ۲ بودند. از نظر گنجایش هم، سینما تاج ۱۱۷۸ نفر، گلستان ۲۵۰ نفر، نفت ۱۰۰۰ نفر و سینما بهمنشیر ۹۰۰ نفر ظرفیت داشتند.»

اما در مجموعه تحقیقاتی که دفتر پژوهش‌ها و برنامه‌ریزی فرهنگی در اردیبهشت سال ۱۳۵۷ دربارهٔ استان خوزستان انجام داد، سینماهای شهر آبادان نیز مورد پژوهش قرار گرفت. در کتابی که با عنوان «بررسی مراکز فرهنگی شهرهای استان خوزستان- کتاب چهارم» بر اساس‌‌ آمار سال ۵۷ منتشر شده، چنین آمده است: «در شهر آبادان، مجموعاً ۱۵ سینما مورد شناسایی گروه اطلاعات و آمار خوزستان قرار گرفت با این تذکر که مشخصات ۸ سینما در اختیار پرسشگران این مرکز قرار نگرفت (۵ سینما به اسامی تاج، نفت، گلستان، بهمنشیر و پیروز به سبب وابسته بودن به شرکت نفت، ۳ سینما به اسامی نیاگارا، شهناز و ساحل به سبب تعطیل بودن در زمان بررسی).» به همین دلیل هم پژوهش‌ها بر مبنای ۷ سینمای دیگر انجام شد: «۷ سینمای آبادان با ۵۱۲۰ متر مربع سطح کل و ۴۹۸۰ متر مربع سطح زیربنا به ترتیب ۰/۸۹ درصد از سطح کل و ۲/۳۸ درصد از سطح زیربنای مراکز فرهنگی شهر آبادان را شامل می‌شوند. بیشترین سطح اشغال ‌شده توسط این مراکز ۱۵۰۰ متر مربع و کمترین سطح ۴۲۰ متر مربع است. با توجه به اینکه به استثنای یک سینما که ۱۴۰ متر مربع فضای آزاد در اختیار دارد، تمام سطح اشغال ‌شده توسط این مراکز مربوط به سطح زیربنا است.»

گنجایش سینماهای شهر آبادان از ۶۸۰ صندلی که کمترین تعداد تا ۱۰۰۰ صندلی که بیشترین تعداد است متفاوت بوده است. از تأسیس اولین سینمای آبادان تا سال ۱۳۴۶ که آخرین سینمای این شهر تاسیس شد، ۵ سینمای دیگر در این شهر شروع به فعالیت کرده‌اند.

در ادامهٔ پژوهش‌های مربوط به سینماهای آبادان چنین آمده است: «از نظر نحوه تصرف، ۴ سینما ملکی و ۳ سینما استیجاری بوده است.از نظر زمان نمایش فیلم (سانس) ۴ سینما دارای ۴ نوبت نمایش و ۳ سینما دارای ۵ نوبت نمایش بوده‌اند. نوع فیلم‌های مورد نمایش از لحاظ کشور سازنده فیلم بدین ترتیب بوده که ۳ سینما اقدام به نمایش فیلم‌های خارجی می‌کرده‌اند و ۴ سینما، هم فیلم‌های خارجی و هم فیلم‌های ایرانی نمایش می‌داده‌اند. فیلم‌های خارجی نمایش‌ داده ‌شده در این سینما‌ها به ترتیب اولویت ساخت کشورهای ایتالیا، آمریکا، ژاپن، هندوستان، چین (هنگ‌کنگ)، انگلستان و فرانسه بوده‌اند.»

بر اساس همین پژوهش «اداره امور سینماهای آبادان توسط ۴۴ کارمند مرد شامل ۷ تن مدیر سینما، ۴ تن مدیر داخلی، ۷ تن آپاراتچی، ۱۲ تن کنترل‌چی و راهنما، ۵ تن بلیط فروش و ۹ تن سرایدار و نظافتچی و متصدی بوفه صورت می‌گرفته است. با توجه به اینکه سن تمام این کارکنان بین ۱۶ تا ۷۰ سال متفاوت بوده و میزان تحصیلاتشان (به استثنای نظافتچی‌ها که بی‌سواد بوده‌اند) از ششم ابتدایی تا دیپلم متوسطه متفاوت بوده است.»

اما در کتاب «جامعه‌شناسی آبادان» اطلاعات دیگری مربوط به اینکه کدام سینما در کجای شهر قرار گرفته و مخاطبانشان از چه قشری بودند، به چشم می‌خورد. از جمله اینکه سینما تاج سابق و «نفت» فعلی در محله بوارده جنوبی مخصوص کارمندان شرکت نفت بود و بقیه حق ورود به آن را نداشتند. فیلم‌های آن عمدتاً خارجی بود که برخی از آن‌ها به زبان اصلی پخش می‌شد. از سال ۱۳۵۴ که به علت بالا رفتن کیفیت فیلم‌های فارسی، هفته‌ای یک فیلم فارسی پخش می‌شد، در سینما تاج نظم خاصی برقرار بود و سینما دارای یک بار بود. سینما بهمنشیر و پیروز مخصوص کارکنان شرکت نفت و اعضای خانواده‌های آن بود. این دو سینما روباز بودند. سینماهای گلستان و نفت هم به اعضای باشگاه‌های گلستان و نفت اختصاص داشت. در این سینما‌ها انواع فیلم‌ها بر اساس نیاز و سلیقهٔ مخاطبان به نمایش در می‌آمد. در سینماهای شرکت نفت فیلم‌های درجه اول خارجی نمایش داده می‌شد و در سینماهای شهر نیز از فیلم‌های تجاری داخلی و خارجی گرفته تا فیلم‌های اجتماعی- سیاسی به زبان فارسی نمایش داده می‌شد. «گوزن‌ها» ساختهٔ مسعود کیمیایی یکی از‌‌ همان فیلم‌های اجتماعی- سیاسی بود که روز آتش گرفتن سینما رکس در حال اکران بود.

سینماهای آبادان همیشه مملو از جمعیت بود. تابستان‌ها هر ماهه بیش از ۷۵ هزار بلیت در سینماهای شرکت نفت و ۷۰ هزار بلیت در سینماهای شهر به فروش می‌رسید. حالا و در این روز‌ها تنها سینمای فعال شهر سینما «نفت» است.‌‌ همان که آجر‌هایش هم از انگلیس آمد.‌‌ همان که دادگاه عاملان آتش‌سوزی سینما رکس آنجا برگزار شد.

جدول زیر را نگاه کنید. آماری ا‌ست رسمی از مشخصات سینماهای آبادان که سال ۵۷ تهیه و سال ۶۴ منتشر شده است. در این جدول تعداد صندلی‌های سینما رکس ۶۸۰ تا عنوان شده است. می‌گفتند ۲۸ مرداد ۵۷ که «گوزن‌ها» در این سینما اکران می‌شد، بیشتر از تعداد صندلی‌ها بلیت فروش رفته بود…

البته نگارنده معتقد است سینماهای نور، شهر زاد، شعله و سالن های تابستانی سینماهای متروپل، نیاگارا، ایران و شیرین می توانست جز آمار می آمدند باشند که بی تردید نبود دلسوز در این حیطه که رسما اطلاعات را جمع آوری نماید و نیز قطعا عدم مکاری مسوولان فرهنگی شهر که ناشی از عدم اشراف آنان بر داشته های فرهنگی و هنری می باشد از جمله دایل این پراکندگی آرا و دیدگاه هاست.

هر چند که در حال حاضر عملاً فقط شاهد فعالیت سینما نفت (تاج سابق) در آبادان می باشیم ولی شهر آبادان همچنان به عنوان یک شهر هنری و هنرپرور مطرح می باشد و سینماگران بیشماری از جمله منوچهر طیاب(بزرگترین مستندساز جهان)ناصر تقوایی ،نجف دریا بندری ، حمید فرخ نژاد ،رویا افشار ،پیمان ماندگار و…. را تقدیم جامعه ی سینمایی ایران نموده است.

انتظاری که از شما خوانندگان فهیم ؛ دلسوز و از همه مهم تر اهل آبادان و دارای ریشه در این شهر می رود آن است که به غنای این یادداشت ناقص کمک کرده و بر بار اطلاعاتی و آماری آن بیفزایید.

تالیف و جمع آوری : مهرداد معماری